ایمنی سازه فقط در اسکلت بتنی یا فلزی آن خلاصه نمی‌شود؛ یکی از مهم‌ترین فاکتورهای نجات جان انسان‌ها در مواقع بحران، طراحی صحیح پله اضطراری است. در شرایطی مانند آتش‌سوزی، زلزله یا قطع برق، که استفاده از آسانسور ممکن نیست یا حتی خطرناک است، تنها راه خروج ایمن، پله اضطراری استاندارد و مقاوم است. همین موضوع باعث شده که در تمامی پروژه‌های عمرانی—از برج‌های مسکونی گرفته تا مجتمع‌های تجاری و اداری—طراحی اصولی و دقیق پله اضطراری به‌عنوان یک الزام قانونی و فنی مورد توجه قرار گیرد. مطابق با مقررات ملی ساختمان ایران و بسیاری از کدهای بین‌المللی مانند NFPA و IBC، ویژگی‌هایی مانند عرض مفید، مصالح مقاوم، تهویه مناسب، جان‌پناه ایمن، سیستم روشنایی اضطراری و مسیر خروج مستقیم از جمله الزامات طراحی پله اضطراری محسوب می‌شوند. اجرای صحیح این الزامات نه‌تنها ریسک تلفات انسانی را کاهش می‌دهد، بلکه از نظر حقوقی و فنی نیز از بروز مشکلات احتمالی برای مهندسین و کارفرماها پیشگیری می‌کند. در این مقاله، با نگاهی تخصصی به سراغ تمام جوانب استانداردهای طراحی پله اضطراری می‌رویم. از ابعاد استاندارد و مصالح مناسب گرفته تا نکات اجرایی و مقررات ملی، همه موارد مهم برای طراحی یک سیستم خروج اضطراری کارآمد را بررسی خواهیم کرد.
پله اضطراری چیست و چه تفاوتی با پله معمولی دارد؟
پله اضطراری یکی از اجزای کلیدی در طراحی ایمن ساختمان است که به‌منظور تخلیه سریع و ایمن افراد در شرایط اضطراری مانند آتش‌سوزی، زلزله یا قطعی برق تعبیه می‌شود. برخلاف پله‌های معمولی که برای رفت‌وآمد روزمره طراحی می‌شوند، پله اضطراری با هدف افزایش ایمنی، کاهش زمان تخلیه و مقاومت در برابر شرایط بحرانی طراحی و اجرا می‌شود.
تفاوت‌های اصلی بین پله اضطراری و پله معمولی را می‌توان در چند بخش زیر خلاصه کرد:
هدف طراحی: پله معمولی برای استفاده روزمره و زیبایی معماری ساخته می‌شود، اما پله اضطراری صرفاً برای نجات و خروج سریع در مواقع خطر است.
مصالح و مقاومت: پله اضطراری معمولاً از مصالح مقاوم در برابر آتش، مانند بتن مسلح یا فلزات ضدزنگ ساخته می‌شود تا در برابر حرارت، فشار و لرزش دوام بیاورد.
موقعیت و دسترسی: این پله‌ها اغلب در بخش‌های خارجی یا گوشه‌های ایمن ساختمان طراحی می‌شوند و باید دسترسی مستقیم به فضای باز یا نقاط ایمن را فراهم کنند.
نور و تهویه: پله‌های اضطراری باید دارای سیستم تهویه و روشنایی اضطراری باشند تا در شرایط قطع برق یا وجود دود، مسیر خروج همچنان قابل استفاده باشد.
درها و خروجی‌ها: ورودی به پله اضطراری باید با درهای مقاوم در برابر آتش (Fire-Rated Doors) انجام شود تا از ورود دود و حرارت به راه‌پله جلوگیری شود.
در واقع، پله اضطراری نه‌فقط یک مسیر خروج، بلکه بخشی از سیستم ایمنی فعال ساختمان است که باید بر اساس استانداردهای دقیق طراحی و اجرا شود. در بخش‌های بعدی مقاله، به‌صورت دقیق‌تر با این استانداردها و الزامات آشنا می‌شویم.
ابعاد استاندارد پله اضطراری طبق مقررات ملی ساختمان ایران
یکی از مهم‌ترین عوامل در عملکرد صحیح پله اضطراری، رعایت ابعاد استاندارد آن مطابق با مقررات ملی ساختمان ایران است. این ابعاد نه‌تنها باید امکان تردد ایمن و سریع افراد را فراهم کنند، بلکه باید با توجه به نوع ساختمان (مسکونی، تجاری، بیمارستانی و…) و تعداد افراد حاضر در آن تعیین شوند.
در ادامه، مهم‌ترین الزامات ابعادی پله اضطراری را مرور می‌کنیم:
۱. عرض مفید پله
حداقل عرض مفید پله اضطراری در ساختمان‌های عمومی، ۱۱۰ سانتی‌متر تعیین شده است.
در ساختمان‌هایی با جمعیت زیاد یا کاربری خاص (مانند مراکز درمانی یا اداری پرتردد)، این عرض باید به‌تناسب افزایش یابد.
۲. ارتفاع و عرض کف پله (Riser و Tread)
ارتفاع پله (Riser) باید بین ۱۵ تا ۱۷ سانتی‌متر باشد.
عرض کف پله (Tread) نباید کمتر از ۳۰ سانتی‌متر باشد تا حرکت راحت و بدون لغزش افراد تضمین شود.
در سراسر پله اضطراری باید این ابعاد به‌صورت یکنواخت حفظ شود.
۳. پاگردها (Landing)
پس از هر ۱۲ تا ۱۵ پله، باید یک پاگرد با عمق حداقل ۱۲۰ سانتی‌متر در نظر گرفته شود.
پاگردها باید بدون مانع و بدون تغییر جهت ناگهانی باشند تا سرعت تخلیه را کاهش ندهند.
۴. ارتفاع دست‌اندازها و جان‌پناه‌ها
نرده یا دست‌انداز پله اضطراری باید حداقل ۹۰ سانتی‌متر ارتفاع داشته باشد.
اگر پله در فضای باز باشد یا در معرض سقوط باشد، استفاده از جان‌پناه یا حفاظ با ارتفاع بیشتر الزامی است.
۵. درهای مقاوم در برابر حریق
ورودی به پله اضطراری باید از طریق درهای ضد حریق (با درجه مقاومت حداقل ۹۰ دقیقه) انجام شود.
این درها باید به‌صورت خودبسته‌شونده (self-closing) باشند و از نفوذ دود جلوگیری کنند.
رعایت این ابعاد در طراحی و اجرای پله اضطراری، به‌ویژه در ساختمان‌های چند طبقه و پرجمعیت، نه‌تنها موجب افزایش ایمنی می‌شود، بلکه به تأیید نهایی نقشه‌ها توسط نظام مهندسی نیز کمک خواهد کرد.
الزامات ایمنی و مصالح مناسب در ساخت پله اضطراری
طراحی و اجرای پله اضطراری تنها به رعایت ابعاد ختم نمی‌شود؛ استفاده از مصالح مقاوم و اجرای صحیح با رعایت ضوابط ایمنی نیز بخش مهمی از فرآیند ساخت محسوب می‌شود. در این بخش، به مهم‌ترین الزامات ایمنی و مصالح استاندارد برای پله‌های اضطراری اشاره می‌کنیم:
۱. استفاده از مصالح مقاوم در برابر آتش
یکی از اصلی‌ترین وظایف پله اضطراری، حفظ مسیر تخلیه در شرایط آتش‌سوزی است. بنابراین باید مصالحی انتخاب شوند که:
مقاومت حرارتی بالا داشته باشند.
در برابر شعله مستقیم تغییر شکل ندهند.
تولید دود سمی نداشته باشند.
برای این منظور معمولاً از بتن مسلح، فولاد ضدزنگ یا ترکیبات نسوز خاص استفاده می‌شود.
۲. کف‌پوش ضد لغزش
در شرایط اضطراری، به‌ویژه هنگام ریزش آب یا استفاده از کپسول آتش‌نشانی، کف پله‌ها ممکن است لغزنده شوند. استفاده از کف‌پوش‌های آج‌دار یا پوشش‌هایی با اصطکاک بالا مثل اپوکسی ضد لغزش یا پلاک‌های فلزی شیاردار توصیه می‌شود.
۳. نورپردازی ایمن و روشنایی اضطراری
پله اضطراری باید در تمام طول مسیر دارای روشنایی کافی باشد. موارد زیر الزامی هستند:
چراغ‌های اضطراری (Emergency lights) با باتری پشتیبان.
نوارهای شب‌تاب یا فسفری روی لبه پله‌ها برای دید در تاریکی.
تابلوهای راهنمای مسیر خروج در طول مسیر.
۴. تهویه و جلوگیری از تجمع دود
وجود دود در مسیر خروج می‌تواند باعث خفگی یا سردرگمی افراد شود. استانداردها الزام می‌کنند که:
سیستم تهویه طبیعی یا مکانیکی برای پله اضطراری تعبیه شود.
از درهای ضد دود بین فضای اصلی ساختمان و پله استفاده شود.
شفت پله‌ها کاملاً بسته باشد تا از نفوذ گازهای سمی جلوگیری کند.
۵. دسترسی مناسب برای افراد کم‌توان
طراحی پله اضطراری باید تا حد امکان برای همه اقشار ایمن باشد. در ساختمان‌هایی با جمعیت بالا، توصیه می‌شود:
نرده‌های دو طرفه با ارتفاع مناسب نصب شوند.
کف پله‌ها دارای نوار هشدار برای افراد کم‌بینا باشند.
در صورت امکان، رمپ یا بالابر اضطراری در کنار پله تعبیه شود.
تفاوت پله اضطراری با راه‌پله عادی چیست؟
در نگاه اول، ممکن است پله اضطراری و راه‌پله معمولی ساختمان مشابه به‌نظر برسند. اما در واقع این دو از نظر طراحی، محل اجرا، نوع مصالح و هدف استفاده تفاوت‌های مهمی دارند. شناخت این تفاوت‌ها برای مهندسان معمار، ناظرین ایمنی و حتی مالکان ساختمان بسیار ضروری است.
هدف استفاده
راه‌پله عادی: برای تردد روزمره کاربران بین طبقات، مکمل آسانسور.
پله اضطراری: مسیر خروج ایمن در زمان بروز بحران مانند آتش‌سوزی، زلزله یا حوادث غیرمترقبه.
موقعیت قرارگیری
راه‌پله‌های عادی معمولاً در نقاط مرکزی یا پرتردد ساختمان قرار دارند.
پله‌های اضطراری اغلب در نقاط انتهایی، نزدیک به درب‌های خروجی یا خارج از پلان اصلی تعبیه می‌شوند تا در صورت خطر، سریع‌ترین مسیر تخلیه را فراهم کنند.
نوع ساختار
راه‌پله معمولی ممکن است با چوب یا مصالح زیباسازی‌شده ساخته شود.
پله اضطراری باید با مصالح نسوز، ضد لغزش و مقاوم در برابر لرزش و فشار ساخته شود.
باز بودن به فضای بیرونی
پله‌های اضطراری در بسیاری از استانداردها باید به‌صورت شفت بسته یا فضای باز طراحی شوند تا در صورت بروز آتش، دود و حرارت از مسیر تخلیه دور بماند.
راه‌پله‌های عادی معمولاً در محفظه داخلی قرار دارند و با سایر فضاهای طبقات در ارتباط هستند.
ارتباط با سیستم‌های هشدار و نجات
پله اضطراری باید مستقیماً به سیستم‌های هشدار، اطفاء حریق و روشنایی اضطراری متصل باشد.
راه‌پله عادی چنین الزامی ندارد.
ابعاد استاندارد پله اضطراری طبق مقررات ملی ساختمان
یکی از مهم‌ترین عوامل در طراحی پله اضطراری، رعایت دقیق ابعاد استاندارد است؛ چرا که این ابعاد مستقیماً بر ایمنی، کارایی مسیر خروج، و سرعت تخلیه در مواقع بحران اثر می‌گذارد. در ایران، این استانداردها مطابق با مبحث سوم مقررات ملی ساختمان و سایر آیین‌نامه‌های تکمیلی تعیین شده‌اند.
عرض مفید پله اضطراری
در ساختمان‌های مسکونی، حداقل عرض مفید پله اضطراری باید ۱۱۰ سانتی‌متر باشد.
در مجتمع‌های تجاری، اداری، آموزشی و درمانی با جمعیت زیاد، این عرض می‌تواند به ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر افزایش یابد.
در مراکز پرتردد مانند پاساژها، گاهی عرض دو مسیر پله اضطراری برای هر طبقه الزامی است.
ارتفاع و عمق پله‌ها
حداکثر ارتفاع هر پله: ۱۸ سانتی‌متر
حداقل عرض کف پله (پاگرد): ۲۸ تا ۳۰ سانتی‌متر
تمامی پله‌ها باید ارتفاع و عمق یکنواخت داشته باشند تا احتمال زمین‌خوردگی کاهش یابد.
پاگرد و نرده
در صورت وجود چرخش ۱۸۰ درجه‌ای، باید پاگرد با حداقل عمق ۱۲۰ سانتی‌متر پیش‌بینی شود.
نصب نرده‌های ایمن با ارتفاع حداقل ۹۰ سانتی‌متر در دو طرف پله اضطراری الزامی است.
پله اضطراری نباید هیچ‌گونه مانع یا کاهش عرض در طول مسیر داشته باشد.
شیب و زاویه پله
زاویه مناسب برای پله اضطراری بین ۳۰ تا ۳۵ درجه است. شیب بیشتر، خطر لغزش یا افتادن را در مواقع اضطراری افزایش می‌دهد.
مصالح مناسب برای اجرای پله اضطراری و نکات اجرایی
در طراحی و اجرای پله اضطراری، انتخاب مصالح مقاوم، بادوام و ایمن نقش کلیدی دارد. برخلاف پله‌های معمولی که بیشتر از نظر زیبایی‌شناسی طراحی می‌شوند، پله‌های اضطراری باید در شرایط بحرانی عملکرد بالا، مقاومت فیزیکی و مقاومت در برابر حریق داشته باشند.
مصالح پیشنهادی برای پله اضطراری
فلز (فولاد گالوانیزه یا ضدزنگ): انتخاب رایج برای سازه پله اضطراری است. دوام بالا، مقاومت در برابر رطوبت و قابلیت اجرای سریع از مزایای این متریال است.
بتن مسلح: مناسب برای ساختمان‌های بلندمرتبه. از مقاومت بالا در برابر حرارت، ضربه و تغییرات دمایی برخوردار است. به‌ویژه در پروژه‌های مسکونی و تجاری بزرگ کاربرد دارد.
کامپوزیت‌های مقاوم در برابر حریق: در برخی پروژه‌های خاص مانند صنایع نفت و گاز یا بیمارستان‌ها استفاده می‌شود.
پوشش ضدلغزش (Anti-slip): بر روی پله‌های فلزی یا بتنی باید از پوشش‌های ضدلغزش یا عاج‌دار استفاده شود تا ایمنی تردد در شرایط اضطراری تضمین شود.
نکات اجرایی کلیدی
اتصالات جوشی یا پیچ‌ومهره‌ای باید استاندارد باشند و در برابر ارتعاش و زلزله مقاومت کافی داشته باشند.
در صورت استفاده از فلز، رنگ‌آمیزی ضدزنگ و ضدحریق ضروری است.
اجرای سیستم تهویه مناسب برای جلوگیری از تجمع دود در پله اضطراری الزامی است.
روشنایی اضطراری باید در تمام مسیر پله نصب شود و به UPS متصل باشد.
مسیر پله اضطراری باید کاملاً مستقل از آسانسور، راه‌پله معمولی و فضاهای پرخطر طراحی شود.
پرسش‌های پرتکرار درباره استانداردهای طراحی پله اضطراری
در این بخش به رایج‌ترین سوالات کاربران درباره طراحی و اجرای پله اضطراری پاسخ می‌دهیم تا نکات کلیدی این موضوع به شکلی ساده و کاربردی روشن شود.
۱. حداقل عرض پله اضطراری چقدر باید باشد؟
طبق مقررات ملی ساختمان ایران، عرض مفید پله اضطراری برای ساختمان‌های مسکونی باید حداقل ۱۱۰ سانتی‌متر و برای ساختمان‌های عمومی و تجاری حداقل ۱۲۰ سانتی‌متر باشد.
۲. پله اضطراری باید در کجا قرار گیرد؟
پله اضطراری باید در محلی مستقل از راه‌پله اصلی، آسانسور یا فضای مشاعات قرار گیرد و دسترسی آسان از تمام طبقات به آن فراهم باشد. جانمایی آن در کنج یا دیواره خارجی ساختمان مرسوم است.
۳. آیا نصب درب ضد حریق در پله اضطراری الزامی است؟
بله. درب‌های ضد حریق با تاییدیه استاندارد باید در ورودی هر طبقه به راه‌پله اضطراری نصب شوند تا از انتقال آتش و دود جلوگیری کنند.
۴. آیا می‌توان پله اضطراری را در فضای باز طراحی کرد؟
بله، در برخی پروژه‌ها، به‌ویژه سوله‌ها، کارخانه‌ها یا انبارهای صنعتی، پله اضطراری فلزی در نمای بیرونی ساختمان اجرا می‌شود؛ به شرط آن‌که در برابر باران، زنگ‌زدگی و ضربه مقاوم باشد.
۵. استفاده از شیشه در پله اضطراری مجاز است؟
خیر. شیشه به‌دلیل مقاومت کم در برابر ضربه و حرارت، در طراحی پله اضطراری ممنوع است. مگر آن‌که از نوع شیشه‌های سکوریت چندلایه با تاییدیه مقاومت حریق استفاده شود که بسیار نادر و پرهزینه است.
۶. آیا پله اضطراری باید تهویه جداگانه داشته باشد؟
بله. وجود سیستم تهویه یا پنجره‌هایی برای گردش هوا در فضای پله اضطراری الزامی است تا در زمان آتش‌سوزی، دود در مسیر آن جمع نشود.
۷. تفاوت پله اضطراری با راه‌پله معمولی در چیست؟
پله اضطراری باید مستقل از سایر راه‌های تردد، دارای درب ضد حریق، دیواره مقاوم و مصالح ضدآتش باشد. همچنین روشنایی اضطراری، عرض بیشتر و تهویه مناسب از دیگر تفاوت‌ها هستند.
سخن پایانی | طراحی پله اضطراری را جدی بگیرید
رعایت استانداردهای طراحی پله اضطراری در هر پروژه عمرانی، به‌ویژه در ساختمان‌های پرتردد یا بلندمرتبه، یک ضرورت انکارناپذیر برای حفظ جان ساکنان در شرایط بحرانی است. طراحی صحیح، استفاده از مصالح مقاوم در برابر حریق، اجرای جزئیات فنی و توجه به محل جانمایی پله اضطراری، همگی عواملی هستند که سطح ایمنی ساختمان را افزایش می‌دهند.
در اجرای این نوع پله‌ها، تنها به زیبایی ظاهری اکتفا نکنید؛ بلکه استانداردهای ایمنی را در اولویت قرار دهید. چنانچه قصد طراحی یا اجرای پروژه‌ای مطابق با ضوابط روز را دارید، تیم انتخاب عمران با سال‌ها تجربه در طراحی و نظارت بر ساخت انواع پروژه‌های ساختمانی، آماده ارائه مشاوره و خدمات تخصصی به شماست.
📞 همین حالا با ما تماس بگیرید تا با راهکارهای تخصصی و مهندسی، ایمنی پروژه خود را تضمین کنید.
بدون دیدگاه